panteizm geniş bir çerçeve içinde ele alındığında, tanrı'nın dünya ile olan olumlu ve organik ilişkisi bakımından deizÂÂmi aşan ve tanrı'nın dünyaya aşkın değil de, içkin olduğunu öne süren tanrı anlayışıdır. tanrı ile evreni bir, aynı ve özdeş kabul eden görüştür. panteizm, anlam olarak tümtanrıcılık demektir.
panteizm ya da kamutanrıcılık evrenin bütününü tanrı olarak kabul eder.
panteizm ulu şair ve mutasavvif mevlana 'nın
"kim olursan ne olursan yine gel" sozunde anlattığı gibi insan ne yaparsa yapsin nasil olursa olsun ilk olarak insan oldugu için sevgiyi hakeder. çünkü o insandır, tanrı'nın yansımasıdır ve onu sevmemek tanrıyı inkar etmektir. panteizm fikri dinlerden farklı olarak iyi insan olmayı ve insanlara iyi davranmayı cehennemde yanmamak icin degil,tanrı'ya olan (dolayisi ile evrendeki her seye) sevgisinden benimser.
panteizm ile vahdet-i vücud pek çok kere biribirine karıştırılıp benzetilmektedir. ancak, panteizmi ve islam tasavvufunun bir ilmi olan vahdet-i vücudu birbirinden ayıran çok ince noktalar mevcuttur. ayrıntıları öğrenmek isteyenler için dr. selçuk eraydın'ın "tasavvuf ve tarikatlar" adlı kitabı kaynak gösterilebilir.
panteist yaklaşımda içkin, immanent bir tanrı anlayışı hâkimdir. panteizme tüm tanrıcılıkta denilebilir. bu sistemde varlığın ve âlemin var oluş sebebi yine onların özündedir. yani yaratan ve yaratılan, tanrı ve varlık aynı şeydir. tanrı evrenden aşkın ve farklı değildir. o içinde bulunulan sistemin bir cephesidir. tanrı tek gerçektir, âlem müstakil cevheri olmayan açılımlar, taşma veya yansımalardan ibarettir. tanrı biricik cevherdir, onun haricinde bir cevherin varlığı tasavvur edilemez. hem etkin sayılan hem de edilgen görülen varlıkların birliği söz konusudur. aynı zamanda tanrı, insanda içkin bir duygudan ibarettir. panteizm batıda ilk kez 18.yy.da john toland tarafından telaffuz edilmiştir. tanrı her şeydir görüşüyle spinoza'yı da panteist düşünürlerden sayabiliriz.
islam düşüncesindeki İbn arabî’nin anlayışı olan vahdet-i vücud anlayışı ile panteist görüş arasında benzerlikler olduğu gibi ayrıldıkları noktalarda vardır. panteizmde bilhassa spinoza’da tanrı evrenle özdeş tutulmuştur. vahdet-i vücud anlayışında ise tanrı zatı bakımından aşkın sıfatları bakımından içkindir.vahdet-i vücud’da allah hem tenzihin hem de teşbihin konusudur.
Bir bütün olarak kavranan evrenin Tanrı ile özdeş olduğu ve evrende açığa çıkan bileşik töz, güçler ve yasalar dışında Tanrı olmadığı öğretidir.
Panteizmin çok çeşitli biçimleri vardır. Bunlar biri bütün olarak doğaya bilinç atfeden pansişizmden dünyanın yalnızca bir görüş ve temelde gerçek dışı olduğunu ileri süren akozmik panteizmine ussal Yeni Platoncu ya da türümcü görüşlerden sezgici ve gizemci görüşlere kadar değişir.
Batı felsefesinin yakın dönemlerinde panteizm düşüncesini en yetkin biçimde dile getiren Spinoza'dır. Sonsuz niteliklere sahip bir tek sınırsız varlığın olabileceğini öne süren Spinoza'ya göre Tanrı ve doğa aynı gerçekliğe verilen iki ayrı addan başka şeyler değişti. Tersi durumunda Tanrı ve dünya birliğinin Tanrıdan daha büyük bir bütünlüğü olurdu. Spinoza Tanrının gerekliliğinden dünyanın gerekliliğini içerdiğini özgürlük olanağının bulunmadığını belirtti.
Panteizm dogmalara bağlı Hıristiyan ilahiyatçılar tarafından yaratıcı ile yaratılan arasındaki ayrımı yok ettiği, Tanrıyı belirsizleştirdiği, aşkın yerine bütünüyle içkin bir tanrı kavaramı öne sürdüğü, insanın ve tanrının özgürlüğü düşüncesini dışladığı gerekçeleriyle reddedildi.
alıntı: www.felsefe.gen.tr/sozluk.asp
sözlük hiçbir kurumla bağlantılı olmayan birkaç kişi tarafından düşünülmüş bağımsız bir platformdur.
sözlük içerisindeki yazıların tüm sorumluluğu yazarlarına aiittir. sözlük bu yazıların doğru olduğu hakkında bir teminat vermez.
yazılan yazıların telifi bize ait değildir, çalınız çırpınız ama kaynak gösteriniz.
