coğrafi konumu bakımından iranın merkezinde başkent tahran'ın 420 km güneyinde; doğuran, canlı nehir anlamında gelen "zayende rud" nehrinin kıyılarına pararel olarak kurulmuş; nüfus bakımından tahran ve meşhed'den sonra iran'ın en büyük üçüncü şehridir * . il ve il merkezi aynı ismi taşımaktadırlar. iran kültüründe "nesfe cehan" yani dünyanın yarısı olarak ünlenmiştir. iran platosunun en önemli şehirleşme örneklerinden biri olarak bilinir.

zagros dağının eteklerinden başkaldıran zayende rud, şehrin ortasında geçer ve iklim olarak çöl şartlarının geçerli olduğu bölgeye yeşillik ve serinlik kazandırır. şehri ikiye bölen nehir üzerinde iki tarafı birbirine bağlayan çeşitli köprüler vardır ki birinci şah abbas döneminde kurulmuş, mimari-sanatsal değeri olan en belirgin yapıtlardan olan otuzüç köprü anlamına gelen "si-o-se-pol" köprüsüdür. bu köprü şah abbas * hazretlerinin büyük serdarı olan "allah verdi khan" * olarak da bilinir, bunun sebebi ise köprünün tanrıverdi han' ın parası ve nezareti ile inşa edilmesidir. aynı zamanda siose çeşme, çaharbağ *, colfa ve zayenderud köprüsü olarak da bilinir. abbasi döneminin meşhur şairlerinden "ali neghi * kemerei" bir şiirinde * köprünün 1005. hicri yılında inşa edildiğini anlatır. aynı tarihlerde çaharbağ caddesi de kurulmuştur. siyosepol 300 m uzunluğunda ve 14 m genişliğinde zayenderuz nehri üzerindeki en uzun köprüdür. avrupalı gezerlerden de sefevi döneminde su fışkırtmak anlamındaki "ap-paşan" * olarak bilinen özel merasimin bu köprüde gerçekleştiğine dair çeşitli söylentiler duyulmuştur. aynı zamanda şehirdeki ermeniler * de "khac shuyan" * bayramını siyosepol üzerinde ve civarında kutalmışlardır. en çok şaşırdığım olay ise zayenderud'un inek kanlı anlamındaki "gavkhuni" bataklığına sonlanması ve orada kaybolmasıdır! nehir üzerinde coi, şehrestan, marnan ve khacu gibi daha başka önemli köprüler de bulunur.

devrimden sonra imam meydanı olarak değişen şah meydanı "meydane naghşe cehan" * iran'ın ve güneybatı asya bölgesindeki en geniş * meydanıdır. sallanan minare anlamındaki "monar ya menar conban" ise yine ilginç tarihi eserlerindendir. doppler etkisinden olsa gerek minarelerden birisini salladıkça karşısındaki diğer minare de sallanır, hareket güçlüyse de tüm bina sallananır. minaresiz yapı moğul mimarisinin eseridir ve minarelerin sefevi döneminde eklendiği düşünülür. kuşların yetiştirildiği ve yaşadığı yerler yani "kebuter-khane" ler ise * isfahanın etrafında bulunan çok önemli yapılardandır. "çaharbağ" caddesi, krık kolon anlamındaki "çehel-sotun" ve sekiz cennet anlamındaki "heşt-beheşt" sarayları, "ateşgah" ve son olarak arapça yüce ve türkçe kapı anlamındaki "aali ghapu" * de görünmesi gereken diğer değerli tarihi yerleridir.

kelime anlamı bakımından isfahan tarih boyunca sefahan, sepahan, sepane, sefeviyan, sefahan, sefahun, partak, park, pari, paritakn, pertikan, ve alakasız gibi görünse de gaba, gabyan, gabiye, gebi, cey, gi, nesfe cehan ve en ilginçleri yahudilerin yeri anlamındaki yehudiye ve darolyehudi * gibi çeşitli isimlerle anılmıştır. islam öncesi sasani döneminde, özellikle sistan, farsi, kerman gibi güney bölgelerinin sipahları ve doğal olarak sipahilerin * toplanma ve dağılma yeri olarak bilinmesinden dolayı ilk olarak espahan adını almıştır ve daha sonra islamiyetin ve doğal olarak arapça'dan etkilenerek esfahan olarak değişmiştir.

her ne kadar iran platosunun merkezinde yer almış olsa da tarih boyunca izini birleşik bir şekilde takip etmek pek mümkün olamamıştır. ahameniş * imparatorluğundan sasani imparatorluğuna kadar süren dönemde yönetimlerin ilgi odağı batı bölgeleri ve özellikle mezopotamya bölgeleri olduğundan, o dönemlerde pek dikkat çekici olamamıştır. islamiyet dönemine kadar aynı şehri çeşitli isimler ile ve hatta çeşitli halklarla görmek mümkün olmuştur, ancak islamiyet döneminde sasanilerin bölgelendirdiği şekilde espahan olarak kalmıştır. iskender'in iran'a saldırması zamanında ise gabay veya tabay olarak adı geçmiştir. islamiyet dönemine ait yazılarda aynı bölgede bugün de mahalle olarak aynı isme sahip "cey" kısmı ve cey'in üç km batısında yer alan ve yahudi halkın yaşadığı "yehudiye" olarak iki şehirleşmenin adı geçer. objektif olmak gerekirse aslın gelişme çağını islamiyet sonrası yaşamıştır. selçukluların başkenti olarak seçilmesinden sonra en belirgin parlama dönemleri ise şah abbas'ın sefevilerin başkentini buraya taşıması ile başladı.

son olarak meşguliyetim itibarı ile daha çok ilgilendiğim kısmı ise, bundan yaklaşık 50 yıl önce alınan kararlar doğrultusunda ilk temelleri atılmış ve iran demir-çelik sanayinin kalbi olması planlanmıştır ki öyle de olmuş. şuan ise bu yolda ilerlemeye devam etmekle beraber hem sayı hemde kapasite olarak çelikhanelerin, haddanelerin ve sünger demir * tesislerinin en çok bulunduğu şehirdir.