Özellikle ege bölgesi aydın ve muğla illerinde yaşamış, değişik nedenlerle düzene baş kaldırmış olan kişilere verilen isimdir.
genelde kırsal alanlarda yaşayan efeler adaletsizlik ve haksızlıklara uğradıkları gerekçesiyle hükümete baş kaldırmış silahlı eylemcilerdir. milli mücadele yıllarında bölgelerinin yunanlılarca işgali karşısında mücadele ederek etkili olmuşlardır. tarihte bilinen son efe yörük ali efe dir
efeler de ege bölgesine özel yiğitler ve halk kahramanlarıdır. giyim kuşamları farklıdır. kıyı şeridinde yer alan bölgelerde ince mintan ve kısa efe pantolonu, iç bölgelerdekinde ise kalın mintanı ve uzun paçalı efe pantolonu hakimdir.
efeler, feslerinin üzerine sarılı iğne oyası çiçeklerle ayırd edilir ki bu oyalar da yine egeli hanımların el emeği ve göz nurudur. hatta iğne oyasının hası, şimdiki gibi naylon iplerle değil, yetiştirilen ipekböceğinden elde edilen ve kök boyalarla boyanan ipliklerle yapılanıdır.
efeler, halkın gözünde köy yiğidi ve köroğlu misali adalet dağıtma misyonunu üstlenen kişiler olsa da devlet tarafından daima asi olarak nitelendirilmişlerdir.
efelerin diyarı olarak genellikle aydın'ın adı geçer ama bunun başka bir nedeni vardır: cumhuriyet öncesi dönemde, izmir de dahil olmak üzere pekçok ege kenti aydın vilayetine bağlı sancaklardır. bu açıdan bakınca aydın'ın efesi, aslında ege'nin efesidir.
efelerin "çıraklarına" kızan denir. onlar, ustaları efenin yanında bir anlamda askeri bir anlamda da kamu hukuku eğitiminden geçer.
efeler, vazgeçilmez folklorik karakterlerdir. oyunları ağır, türküleri yanık ve gurur doludur. cevat şakir kabaağaçlı'ya göre oyunlarındaki figürleri, bir kartalın hareketlerini anlatır. tıpkı bir kartal gibi kollarını açar, seker ve hızla yere inerler.
efelerin olmazsa olmazı kemerleri, yatağanları ve hamaylılarıdır. o kemer bugünün free-bag'i işlevinin görür. ağızlığı, tütün kesesi, kavı ve hatta yarasına basmak için pamuk ve "melhem" de o kemerde gizlidir. yatağan, malum, muğla'nın yatağan ilçesine has uzun bıçaklardır ve o bıçağı yanlamasına kemerine sokuşturup bir de sapına elinin ağırlığını vermeyen efe görülmemiştir. hamaylı ise zincirli bir muskalıktır. içinde muska, kuran'dan ayetler vardır ve bu zincirle veya sırımla efenin boynunda durur. pek çok efe, hamaylısını kaybetmeyi uğursuzluk hatta ölümün habercisi olarak görür.
efelerin en önemli özellikleri haksızlığa isyanlarıdır. bu nedenle ege bölgesinde tarihin yazdığı yazmadığı pek çok halk isyanına efeler öncülük etmiş, ya da isyana öncülük eden "efe" diye anıla gelmiştir. bu özelliklerinin en son örneği ise kurtuluş savaşı sırasında gösterdikleri yarardır. "çete" adı verilen adamlarıyla efeler uzun zaman osmanlı merkezi yönetiminin elinin uzanmadığı yerlerde asayişi sağlamış, osmanlı'dan umudu kestiğinde de anadolu hareketine ve mustafa kemal'e destek vermiştir.
elbette onlar da insandır ve elbette aralarından hainler de çıkmıştır ama haklarında yakılan onca türkü ve anlatılan, efsane haline gelen zaman zaman da abartılan onca hikaye hain, eşkıya, katil vs olma eğiliminden çok halk kahramanı olma eğilimlerini ön plana çıkarır. bu açıdan efeler ve çeteleri de ikiye ayrılır: halkın sesi olan ve osmanlı döneminde başkaldıranlar / merkezi otorite boşluğunun halka zarar verdiğini görüp kolluk kuvveti olmak üzere işgal kuvvetlerine ("covur"a-gavur) karşı başkaldıranlar.
bugün ege'de ve tüm türkiye'de halk kültürünün bir parçası muamelesi görür efeler. haklarında anlatılanlar ya birkaç meraklı halk bilimcinin incelemesidir ya da birkaç tarihçinin. haklarında bu kadar az şey bilinmesinin nedeni de yine efe gururudur: onlar "yapmaları gerekeni" yapmış ve tarih sahnesinden çekilmişlerdir. bunu da anlatmaya değer bulmazlar. öte yandan efelik kurumunun tamamen ortadan kalktığı da söylenemez. cumhuriyet sonrası suskunluklarının nedeni ise uğrunda başkaldırmaya değer birşey bulamamalarıdır. *
2002'de, alkollü içecek üretiminde tekelin kaldırılmasıyla üretimine geçilen rakı.
klasik efe rakı, çilingir ve yaş üzüm rakısı* olmak üzere üç çeşidi mevcuttur. ayrıca "sarı zeybek" adında, çifte damıtılmış, özel üretim bir rakısı da bulunmaktadır firmanın.
sözlük hiçbir kurumla bağlantılı olmayan birkaç kişi tarafından düşünülmüş bağımsız bir platformdur.
sözlük içerisindeki yazıların tüm sorumluluğu yazarlarına aiittir. sözlük bu yazıların doğru olduğu hakkında bir teminat vermez.
yazılan yazıların telifi bize ait değildir, çalınız çırpınız ama kaynak gösteriniz.
